Fikri haklar, insan zekâsı ve yaratıcılığıyla ortaya çıkan ürünleri koruma altına alan hukuki haklardır. Mimari projeler de bu kapsamda değerlendirilen eserlerdendir. Bu çalışma, mimari projelerin Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) çerçevesinde nasıl korunduğunu, telif haklarının kapsamını ve bu hakların ihlali durumunda başvurulabilecek hukuki yolları ele almaktadır.
1. Eser Kavramı ve Mimari Projeler
FSEK’e göre bir ürünün eser sayılabilmesi için, sahibinin hususiyetini taşıması ve kanunda belirtilen eser türlerinden birine dahil olması gerekir. Mimari projeler; plan, kroki, maket gibi unsurlar içerebilir ve estetik nitelik taşısa da taşımasa da eser sayılarak koruma altına alınır.
2. Telif Hakkı ve İçeriği
Telif hakkı, eser sahibine tanınan mali ve manevi hakların bütünüdür:
Manevi Haklar: Kamuya sunma, adın belirtilmesini isteme, eserde değişiklik yapılmasını önleme, zilyet ve malike karşı haklar.
Mali Haklar: İşleme, çoğaltma, yayma ve diğer ekonomik nitelikli haklardır. Özellikle mimari projelerin uygulanması çoğaltma hakkı kapsamında değerlendirilir.
3. Telif Hakkının Devri
Telif hakkının devri için yazılı bir sözleşme zorunludur. Mali haklar devredilebilirken, manevi haklar devredilemez; yalnızca kullanımı bir ölçüde sözleşme konusu yapılabilir. Sözleşmede hangi mali hakların devredildiği açıkça belirtilmelidir.
4. Projede Değişiklik Yapılması
Uygulamada mimari projeler üzerinde izinsiz değişiklikler yapılabilmektedir. Ancak FSEK m.16 gereğince eser sahibinin izni olmadan projede değişiklik yapılamaz. Zorunlu durumlarda değişiklik gerekiyorsa dahi, ilk olarak eser sahibinin bu değişikliği yapması teklif edilmelidir.
5. İzinsiz Değişiklik Halinde Başvurulabilecek Yollar
Eserde izinsiz değişiklik yapılması manevi hak ihlaline sebep olur. Bu durumda eser sahibi:
• Manevi tazminat (FSEK m.70),
• Maddi tazminat (itibar kaybı vb. durumlarda),
• Tecavüzün men’i ve ref’i davaları (FSEK m.66, 67, 69) açabilir.
Ayrıca, eserin eski hâline döndürülmesi de talep edilebilir; ancak bu talep, kamu veya malikin menfaatlerini ciddi şekilde zedelememelidir.
Mimari projeler, FSEK kapsamında güçlü bir hukuki korumaya sahiptir. Projeler, estetik veya teknik niteliklerine göre farklı eser türleri olarak değerlendirilebilir. Telif hakkı, eser sahibine hem maddi hem manevi birtakım haklar tanır ve bu hakların izinsiz müdahaleye karşı korunması gerekir. Proje üzerinde yapılan değişiklikler yalnızca eser sahibinin izniyle geçerli olabilir ve aksi durumda eser sahibi yasal haklarını kullanabilir.
